Засгийн газраас “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгийг эрчимжүүлэх 10 их наядын хөтөлбөр”-ийг зарлаж, хэрэгжүүлэлтийг нь эхлээд буй. Энэ хүрээнд ХХААХҮ-ийн сайд З.Мэндсайханаас газар тариалан, ноолуур, малчид уруу чиглэсэн 500 тэрбум төгрөгийн зээл болон ажлын байрыг нэмэгдүүлэх чиглэл дэх 2 их наядын зээл тэргүүтэй асуудлаар тодруулга авч ярилцлаа.

-Дэлхийн нийтээрээ нэг жил гаруйн хугацаанд цар тахлын нөхцөл байдалтай дасан зохицож амьдрах, улс орнууд эдийн засгийн хэвийн урсгалаа хадгалах асуудлыг чухалчлан ярьж байна. Нэг талд  хүний эрүүл мэндийн байдал чухал байхад нөгөө талд  эдийн засгаа орхиход ихээхэн хүндрэл үүссээр байна. Тэгэхээр энэ хоёрыг зэрэгцүүлж, хосолсон байдлаар авч явахын тулд Засгийн газар тусгай хөтөлбөр баталсан. Эдийн засаг сүүлийн  нэг жилд ихээхэн агшсантай холбоотойгоор Төв банканд арилжааны банкуудын 8 их наяд төгрөг ТБҮЦ байдлаар төвлөрсөн. Уг мөнгийг зах зээлд нийлүүлэлт хийх замаар бодлогын хүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээр Засгийн газар ажиллаж байгаа гэдгийг  тодотгоё.

Улсын хэмжээн дэх малчид, тариаланчид гэхчлэн бүхий л хүний амьдралд ХАА, үйлдвэрлэлийн салбар ямар нэгэн байдлаар хамаарч байдаг. Тиймээс энэ салбарыг бодлогоор заавал дэмжиж байж, өрх бүрд санхүүгийн тогтвортой байдлыг хадгалах нь чухал. Нөгөө талд ковидын үед хүнсний аюулгүй байдал талд хамгийн найдвартай түшиц болж өгсөн ХАА-н салбараа бид экспортын баримжаатай, бие даасан эдийн засагтай болгох чиглэлд төвлөрч ажиллах шаардлага зүй ёсоор тавигдсан. Тэгэхээр зайлшгүй царцалттай байгаа хэсгүүдийн цусны эргэлтийг дэмжих ёстой. Энэ зорилгоор газар тариалан руу 100 тэрбум, ноос ноолуур, хаврын түүхий эд бэлтгэгч нарт 200 тэрбум, малчид руу 200 тэрбумын зээлийн урсгалыг нээж өгөх шийдвэр гаргасан.

-Хаврын тариалалтаас өмнө зээлийн олголтыг эхлүүлнэ. Жилийн гурван хувийн хүүг зээлдэгчид өөрсдөө төлж, төрөөс хүүгийн зөрүү төлбөрийг хариуцна. Зээлд үр тарианыхнаас гадна ногоочид хамаарна. ААН-үүдэд зээл олгох бөгөөд арилжааны банкны шаардлага хангах замаар зээлийн процесс шийдэгдээд явна. Гол агуулга нь ийм. Өмнө нь яваад ирсэн уламжлалт зээл учраас тариаланчид мэдээлэл харьцангуй сайтай. Бид холбогдох бэлтгэлүүдээ хийгээд, ерөнхийдөө жигдэрч байна. Тиймээс ААН-үүд арилжааны банкандаа хандаж, зээлийн хүсэлтээ өгөөд, шаардлага хангаж байвал Хөгжлийн банкнаас санхүүжилт хийгээд явна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, зээлийн хүүгийн зөрүүг хариуцаж, банкууд зээлийн эрсдэлээ өөрсдөө үүрэх зарчмаар л хэрэгжих юм.

-Тийм ээ. Энэ хавар 200 тэрбумын зээлээ бүрэн гаргаж, ноолуурын татан авалтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Ковидын нөлөөгөөр өнгөрсөн жил ноолуурын татан авалт, экспортод гаргах асуудлууд нэлээд удааширсан. Энэ жилийн тухайд гадаад зах зээл дээр ноолуурын үнийн өсөлт боломжийн түвшинд байна. Тиймээс зах зээлийнх нь энэ таатай байдлыг ашиглахын тулд ноолуурын боловсруулах үйлдвэр, түүхий эд бэлтгэгч нараа зээлийн эх үүсвэрээр дэмжиж өгөх нь зүйтэй гэж үзсэн. Зээлийн эх үүсвэрийг Хөгжлийн банкнаас шийдэж ирсэн өмнөх жилүүдийн аргачлалыг хэвээр ашиглахаар Засгийн газраас шийдвэрлэсэн.

–Манай арилжааны банкууд “Малчдын зээл” гэсэн нэрийн бүтээгдэхүүнтэй. Энэ зээл цаашдаа хэвийн олгогдоод явна л гэсэн үг. Ингэхдээ малчид банканд 3 хувийн хүү төлж, хүүгийн зөрүүг төр хариуцна л гэсэн үг. Нэг ёсондоо малчдын хэрэглээний зээлийн хүүг 3 хувь болгон бууруулж байгаа хэлбэр. Тэгэхээр эх үүсвэр шаардлагагүй, төр үүн дээр банкуудад хүүгийн зөрүү төлөх байдлаар л оролцох юм. Бид арилжааны банкуудтайгаа гэрээ байгуулчихсан. Гэрээ байгуулснаас хойших хугацаанд олгогдох малчдын зээлийн хүү 3 хувь болон буурсан дүнгээр тооцогдоно. Ингэхдээ арилжааны банкны зээл олголтын журмаар шийдэгдээд явна гэсэн үг.

-Яг манай салбарын 500 тэрбум дээр бол 30-35 тэрбум төгрөгийн хүүгийн зөрүүг төр хариуцах тооцоолол гарч байгаа. Мэдээж, эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байгаа учраас шууд нөхөөд явахад хүндрэлтэй. Гэхдээ төр ийм зохицуулалт хийж байж, салбарын нөхцөл байдал сэргэх учраас төлөлтийг тодорхой график гаргаад хийгээд явахаар зохицуулна. Улирлын онцлогоос хамаарч, манай улсад 3-10 сард хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбар эрчимждэг. Бид ийм бүтээн байгуулалтын онцлог үеэ ашиглахын тулд эхлэл хугацаан дээр нь санхүүгийн дутагдлыг шийдэхийг зорьж байна.

-Бэлтгэл ажил бүрэн хангагдсан. Хугацаа алдах эрсдэл үүсэхгүй.

-Эдийн засгийн цусны эргэлт болсон мөнгө ТБҮЦ хэлбэрээр Төв банкан дээрээ төвлөрчихсөн байна. Үүнийг задалж, эдийн засгийн урсгалаа сэргээе гэсэн Засгийн газрын зорилгын хүрээнд 10 их наядын хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Манай салбарын онцлог нь дээр хэлсэнчлэн тухайлсан улирлуудад л бүтээн байгуулалт нь эрчимждэг. Энэ үеэ цааш эрчимжүүлэхийн тулд эхний жилдээ 500 тэрбумыг бүтнээр нь гаргаж байж, эргэж үр шимээ хурдан хүртэнэ. Үүнийг улс төрийн өнцгөөр механик үйлдэл гэж тайлбарлахад хэцүү. Цаг алдах тусам ААН-үүд улам хүндэрнэ. Эсрэгээрээ 500 тэрбумаа эхний жилд зарцуулчихад намраас шууд өгөөж нь гарч эхэлнэ. Гэнэт зах зээл рүү шинээр мөнгө нийлүүлж байгаа үйлдэл бол биш.

-Зээлийн батлан даалтын сан /ЗБДС/-гийн активыг бид 50 тэрбумаар нэмэгдүүлсэн. Ингэснээрээ ЗБДС өөрийн эх үүсвэрээсээ 20 дахин нэмэгдүүлсэн дүнгээр баталгаа гаргах эрхтэй болсон. Тэгэхээр 500 сая төгрөгийн 60 хувь буюу 300 саяд нь ЗБДС баталгаа гаргах боломжтой гэсэн үг. Иргэд, ААН-үүдэд зээл авахад барьцааны асуудал хамгийн их хүндрэл учруулдаг. Нэгэнт арилжааны банкны шаардлагыг хангасан л бол ЗБДС-гаас ААН-үүддээ дэмжлэг болгоод, баталгаа өгөх замаар бага хүүтэй зээлэнд  хамруулаад явна гэсэн санаа. Нэг талд нь хүүгийн ачааллыг нь бууруулж өгөөд, нөгөө талд барьцаа хөрөнгө дээр нь дэмжлэг үзүүлнэ. Энэ бол нэлээд  том дэмжлэг болно, ААН-үүдэд. Дээрээс нь зээлийн үндсэн төлөлтөөс эхний жил чөлөөлөгдөж байгаа нь ААН-үүдэд яг ажлын байраа хамгаалахад бодит дэмжлэг болно. Зээл авангуутаа төлөлтөд шилжихгүй байх нь тогтвортой үйл ажиллагаанд эергээр нөлөөлнө. Төрөөс ердөө НӨАТ төлдөг байх л шаардлага тавьж байгаа. Энэ нь татварын орчинг ил байлгах төрийн бодлоготойгоо уялдаж байгаа юм.

-Арилжааны банкаар дамжуулан, олгож байгаагийн гол зорилго нь таны хэлээд байгаа эрсдэлээс сэргийлж буй хэлбэр. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд тогтвортой хөгжиж ирсэн түүхтэй банкны системийн шалгуурыг эхлээд хангаж байж, батлан даалт авах хүсэлтээ гарга гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Тиймээс эрсдэл ерөнхийдөө гайгүй болов уу. Эрсдэл гарлаа гэхэд төр хариуцахгүй. Банк энэ асуудлаа бүрэн үүрнэ гэсэн үг. Эргэн төлөлтөө банкууд өөрсдөө хариуцаад, хүүгийн зөрүүгээ төрөөс авч, ЗДБС-гаас дэмжлэг аваад явна.

-Төсвөөс татаас өгөх замаар ЖДҮХС-г мөнгөжүүлж, үүнийг нь зээл хэлбэрээр гаргадаг жишиг өөрөө буруу. Эрхзүйн орчны шинэчлэлийг нь хийхээр ажлын хэсэг байгуулсан. Энэ асуудлаар Сангийн сайдтай нэлээд сайн зөвшилцсөн. ЖДҮХС-гаас 261 тэрбумын 1269 зээл олгосон тоог арилжааны банк болон сангаас шууд олгосноор нь ангилж үзсэн тоон жишээ татъя. Сангаас 911 зээлдэгчдэд 191 тэрбумын зээл олгосноос 80.5 хувь нь чанаргүй буюу хугацаа хэтэрсэн хэлбэрт шилжсэн. Харин арилжааны банкаар дамжуулсан 69.3 тэрбум төгрөгийн зээл олгогдсоноос Капитал банктай холбоотой чанаргүй зээлийн түүх л үүссэн байх жишээтэй. Ийм зөрүүтэй. Энэ эрсдэлийг Төв банкнаас гаргуулах замаар хаалгуулна. Миний барьж буй зарчим нь сан өөрөө төсвөөс санхүүжилт авах замаар зээл шууд олгож байгаа нь буруу гэсэн агуулга. Яг зах зээлийн зарчмаараа хөнгөлөлтийн эх үүсвэрийг өөрөө бий босгодог, гадаад зах зээлээс мөнгө татаж чаддаг чиглэлд чадавхжих ёстой. Санхүүжилтээ заавал арилжааны банкуудаар дамжуулах замаар  эрсдэлээ хаадаг хэлбэр лүү оруулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Казахстан, БНСУ-ын жижиг дунд үйлдвэрийн хөгжил яг энэ схемээр явж байгаа. Бид ийм олон улсын жишиг рүү л дөхөх  ёстой.

-Хөнгөн үйлдвэрлэлийг орхиод байгаа зүйл бол алга. Хөнгөн үйлдвэрлэлийн түүхий эд нь өөрөө хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнүүд. Түүхий эдийн чанар, нийлүүлэлтийн асуудлыг бид нэн тэргүүнд тавих ёстой. Ингэж байж л бид хөнгөн үйлдвэрлэлээ дэмжиж байна гэсэн үг. Мэдээж үйлдвэрлэлийн техник тоног төхөөрөмж, өргөтгөл, орчин үеийн  шилжилт зэргийг бодлогоор дэмжихэд анхаарах ёстой. Гэхдээ л хамгийн чухал нь түүхий эдийн нийлүүлэлт, чанарын асуудлыг бид  чухалчилж ярих хэрэгтэй. Энэ жил л гэхэд улаан буудайн ургац алдсан учраас импортын улаан буудайгаар гурилын үйлдвэрүүдээ хангаж байна. Нийлүүлэлт чанартай, тасралтгүй явах ёстой. Малын гаралтай түүхий эд ялгаагүй л дотоодоос чанартайгаар нийлүүлэгдэж байж, үйлдвэрт үр өгөөжөө өгнө. Тиймээс түүхий эдийн анхны үе шат, бэлтгэл үе шатан дээр тавигдах шаардлагаа эрс сайжруулж, системээ бүрэн бөгөөд зөв болгох ёстой. Ингээд ярихаар биржийн шинэчлэлийн асуудал л сөхөгдөж байгаа. ХААБ-ийг яагаад шинэчлэх ёстой талаар би нэлээд дэлгэрэнгүй ярина аа.

-Төрөөс хэт их татаас авдаг. Ямаандаа хүртэл урамшуулал өгдөг гэж шүүмжлэх нь бий. Салбарын онцлог л юм. Төрөөс энэ салбарыг дэмжиж, тодорхой хэмжээнд урамшуулал өгөх ёстой юу. Ийм байж болох уу гэвэл болно. Гэхдээ энэ нь оновчтой, зохист төвшинг барьсан байх ёстой. Урамшууллын систем нь шударга явах шаардлагатай. Эдгээр дээр гажуудал  байгаа учраас олон нийт шүүмжилдэг. Эцсийн дүндээ газар тариалан, үйлдвэрлэл, мал аж ахуйн салбараасаа эдийн засгийн яг тодорхой өгөөж авдаг системийг бид бүрдүүлж өгөх ёстой. Тодорхой алхмууд хийж, өөрчлөлт явуулахаас өөр аргагүй асуудлууд их бий. Тухайлахад, энэ жилээс тариалсан улаан буудайгаа ХААБ-ээр дамжуулж арилжаалах бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Үүний цаана юуг хэлэх гээд байгаа юм бэ гэхээр, одоо бол үйлдвэрт тушаасан улаан буудайн хэмжээгээр урамшуулал авдаг тогтолцоотой. Бид үүнийг шилэн болгоё гэж байгаа юм. Ингэхийн тулд үр тариагаа биржээр арилжаалж, нийтэд ил тод болгоё. Яг арилжаалсан хэмжээгээр нь урамшууллаа өгье гэж байгаа юм.

-ХААБ-ээ шинэ төвшинд аваачих шаардлага үүсэж байгаа. Үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжлөө бодсон ч тэр ХААБ-ийг олон улсын жишиг рүү дөхүүлэхээс өөр аргагүй. Дээр би цухас дурдаад өнгөрсөн. Биржээ төгөлдөржүүлсний дараа хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнүүдээ илүү үнэ цэнэтэйгээр арилжаалах боломж бүрдэнэ. Ингэж байж л эдийн засгийн зөв голдирол руугаа явна. Зөвхөн буудайн дээр ярихад, бид буудай хадгалах элеваторуудаа биржийн баталгаат агуулах болгох замаар шилэн болгох зорилт тавьсан. Бирж өөрөө итгэлцлийн арилжаа учраас хувийн лаборториудын баталгаа, даатгалын систем зэргийг оруулж ирэх хэрэгтэй. Нэг ёсондоо буух эзэн, буцах хаягийг тодорхой болгож байж л тал талдаа үүрэгжинэ гэсэн санаа.

–Эргэх холбоо үүсгээд, биржээ даатгал, дата сан, шилэн бүтэцтэй холбоно гэхээр эргээд энэ зах зээлд оролцогчдод зардлын дарамт хэр үүсэх үү. Жилд 1-2 удаа мөнгөждөг онцлогтой салбарын асуудал ярьж байна шүү дээ.  

-Харин ч эсрэгээрээ малчид, тариаланчдын тодорхой улирлуудад л бүтээн байгуулалтад оролцдог, таваараа нийлүүлдэг, мөнгөжих үе нь онцлог байдаг зэргийг ХААБ-ийн энэ өөрчлөлттэй маш сайн уялдуулж өгөх санаа. Таны хэлсэнчлэн малчид, тариаланчид жилийн тодорхой улирлуудад мөнгөжөөд, бусад үед санхүүгийн дутагдалд байдалд ордог нь үнэн. Тэгвэл биржээр дамжуулан, ирээдүйд арилжаалах таваараараа үнэт цаас гаргаж, урьдчилж мөнгө босгох боломж бий. Энэ зах зээлийг ингэж хөгжүүлэх ёстой гэж салбарын яам харж байгаа. Гол нь, биржээ шинэчилж, мал аж ахуй, газар тариалангийн мөшгөх систем гэдгийг бий болгоно. Төр зах зээлийнхээ чөлөөт урсгал руу хутгалдаж, үнэ тогтоох аргачлал хэрэгжүүлэх нь асар буруу ойлголт. Ноолуурын үнэ тогтоох зэрэгт төр оролцсон жишээнүүд бий. Тэгэхээр ХААБ зах зээлийн чөлөөт урсгалаар хөрвөх хэрэгцээг хангах үүргийг гүйцэтгэж өгч байх ёстой. Малчид малын гаралтай тавааруудаа биржээр арилжаалж чаддаг байх нь л хамгийн чухал.

-Бирж нь итгэлцэл дээр арилжаа явуулдаг гэж би өмнө нь тодотгосон. Тэгэхээр хамгийн түрүүнд бирж дээрх тухайн таваарын гарал үүсэл тодорхой байх ёстой. Өнөөдөр хэний тариалангийн талбайгаас ямар бүтээгдэхүүн хаанахын агуулахад хадгалагдаж байгаад хэн гэдэг хэрэглэгчид очсон талаарх мөшгөх системийг бид бий болгоно. Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг бас ингэж мөшгөх системд оруулж, да-та байдлаар ил байршуулна гэсэн үг. Өнөөдөр манай зах зээл яаж явж байна гэхээр үйлдвэрлэгч, түүхий эд нийлүүлэгч хоёрыг дунд нь холбогч ченжийн системээр зохицуулагдаж байгаа. Үүнийг буруутгаад байгаа юм биш. Одоо бид ченжүүдээ татварын бүртгэлтэй, шилэн бүтэц рүү нь оруулах ёстой. Нэг ёсондоо үүрэгжүүлье гэж байгаа санаа. Тэгэхээр энэ хүмүүс брокер диллерийн хэлбэрээр арилжаанд оролцож, төр хувийн хэвшлийн хамтрал үүсэх юм. Иргэд иргэд, диллерүүдтэйгээ хамтарч, зөөлөн дэд бүтэц бий болгож чадна. ХААБ олон улсын жишгээр ажиллаж чадахгүй байгаа учраас өнөөдрийн асуудлууд үүссэн, үүнийг засах боломжтой гэж салбарын сайдын хувиар харж, тодорхой ажлуудыг эхлүүлээд байгаа нь энэ.

-Энэ намраас улаан буудайг биржээр арилжаалах замаар  шинэчлэлийн ажлыг нь эхлүүлнэ. Эхний удаад биржийн арилжаанд орох улаан буудайгаас шимтгэл авахгүйгээр арилжина. Яагаад гэхээр, бид системээ эхлээд зөв болгож авах хэрэгтэй.  Жишээ нь, иргэн Дорж хаврын тариалалт эхлэхээс өмнө намрын ургацаа тооцоолон, үнэт цаас хэлбэрээр арилжих хүсэлтээ диллерт уламжилж, мөнгө босгож болно гэсэн үг. Ингэснээр заавал банкнаас зээл авалгүйгээр урьдчилсан бондоороо санхүүжилтээ хийгээд үйл ажиллагааны зардлаа нөхөх гарц гарч ирж байгаа юм.

Ийм байдлаар мөнгөний байнгын урсгалтай байх боломж нээгдээд ирэнгүүт малчид хоршоолох хэлбэрээр нэгдэж, ажил үүргээ хөнгөвчлөх, сүргийн бүтцээ өөрчлөх, үр шимийг нь нэмэгдүүлэх ажил уруугаа төвлөрөхөд анхаарч эхэлнэ. Зах зээлийн зарчмаар үүнийг шаардаад эхэлнэ гэсэн үг.

-Малчид яг энэ аргачлалаар бирж дээр ухаалаг арилжаа хийж эхэлбэл үүн дээрээ л төвлөрнө. Яаж малынхаа махны гарцыг нэмэгдүүлэх үү. Яавал ноолуураа илүү үнэ хүргэдэг болох уу гэхчлэн бодож эхэлнэ. Эдийн засгийн өгөөж нь нэмэгдээд ирвэл малчин гэдэг менежерийн ажлыг хийх сонирхолтой хүмүүс чинь бий болно. Одоо малын бэлчээрийн даац хэтэрлээ гээд л яриад байна. Тэгвэл таваарын чанараа сайжруулж байж үр шим хүртдэг болоод ирэхээр малчид малаа даатгуулж, эрүүл болгоход анхаарч, тоо толгойноос илүү чанарт анхаарч ирнэ.

-Төрд тусгай зөвшөөрөл олгох эрхүүд олон байх тусам бизнесийн үйл ажиллагаанд саад болдог. Ерөөсөө хувийн хэвшилдээ дэмжлэг болдоггүй. Хүнсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг Ерөнхий сайд ахалдаг байсныг өнөөгийн Засгийн газрын тэргүүн захирамж гаргаж, салбарын сайд уруу нь шилжүүлсэн. Энэ зөвлөлөөр мал амьтны гаралтай түүхий эдийн экспорт, импортын хэмжээг тогтоож өгдөг. Үүнийг нь нарийвчилж, яам Дорж, Дулмаа нарт хэдийг олгох уу гэдгийг тогтоодог байсан. Энэ ажлыг л яам хийхээ болъё гэж байгаа юм. Энэ жилээс бог мал дээр ямар ч квот тавихгүй. Зөвхөн адуу, үхэр хоёр дээр тоо толгойноос хамаарч, стратегийн хувьд квот тавина. Цаашдаа яам махны үйлдвэрүүдийг аль болох их хэмжээгээр махаа гадагш нь гаргахад л анхаарч, бодлогын дэмжлэг үзүүлэхийн төлөө ажиллана.

Гурван жилийн өмнө цэцэгт мялзан өвчин баруун аймагт гарснаас үүдэж, Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллага манайхыг эрүүл бус бүс гээд зарлачихсан. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд ийм төрлийн өвчин гараагүй, мал эмнэлгийнхээ системийг бид харьцангуй сайжруулсан тул намжмал бүс болсон. Гэвч өнөөг хүртэл эрүүл бүс гэдгээ зарлуулж чадахгүй, маш олон ажлууд хийж гүйцэтгэж, даалгавар биелүүлж байна. Энэ мэтээр бид бодлогын том далайцтай ажлууд дээрээ л төвлөрөх хэрэгтэй. Одоо урд хөршүүд мал амьтны гаралтай бүтээгдэхүүнийг дамжин тээвэр хийхийг хориглодог. Гэтэл бид урд хөршөөр дамжиж, гуравдагч орон руу махаа зармаар байна. Импортлогч орон баахан шалгуур тавьж, өөрсдөө мах оруулах компаниа сонгодог протоколыг өөрчлөх замаар дотоодын ААН-үүдээ нэмж өгмөөр байна. Бодлогын энэ мэт чухал асуудлууд дээрээ төвлөрөн ажиллаж байна.